Πολιτισμός - 1 Ιουλίου, 2014

Μαγεία στα χρόνια της Βυζαντινής αυτοκρατορίας

orafok 1 Ιουλίου, 2014

0 211 35 second read

Βυζαντινή αυτοκρατορία θεωρείται η αυτοκρατορία που ιδρύει ο Κωνσταντίνος ο Α `( ο Μέγας ) και που τα γεωγραφικά όριά της διαμορφώνονται ανάλογα με τις κοινωνικές , στρατιωτικές , θρησκευτικές και οικονομικές συνθήκες της εκάστοτε περιόδου. Έτσι θα τοποθετήσουμε και εμείς την αρχή της στο έτος 324 μ.Χ. κατά το οποίο ξεκινούν οι διεργασίες θεμελίωσης και κτίσης της νέας πρωτεύουσας στην περιοχή της αρχαίας πόλης του Βυζαντίου.

Σημαντικό είναι να διαλευκάνουμε και την θέση της θρησκείας στην ’ νέα ‘ αυτοκρατορία . Ήδη από το διάταγμα των Μεδιολάνων – το 311 μ.Χ – ο Μ.Κων/νος και ο Γαλέριος εξασφαλίζουν την παύση των διωγμών των Χριστιανών ενώ ο πρώτος κτίζει την Κωνσταντινούπολη προσθέτοντας πολλά χριστιανικά στοιχεία . Συνεπώς άτυπα δίνει στον χριστιανισμό μια εξέχουσα θέση στην αυτοκρατορία. Ωστόσο υπολείμματα των παλαιών παγανιστικών θρησκειών υπάρχουν ακόμα , οι άνθρωποι της εποχής δύσκολα μπορούσαν να αποβάλλουν ήθη , έθιμα , παραδόσεις των προγόνων τους που όμως έρχονται σε αντίθεση με την νέα τους πίστη. Παράλληλα το μωσαϊκό πληθυσμών που συνθέτει την κοινωνία του Βυζαντίου έχει ως συνέπεια την επαφή με άλλες θρησκείες , και πάλι παγανιστικού χαρακτήρα , αυτήν την φορά προερχόμενες από την Ανατολή . Κάπου εκεί , τόσο θολά και ακαθόριστα διαγράφεται η σχέση θρησκείας και μαγείας.

Για τους δογματικούς Χριστιανούς η μαγεία δεν είναι τίποτα άλλο από μια πλάνη, μια παραίσθηση την οποία προκαλούν οι δαίμονες. Βέβαια η παραδοχή της ύπαρξης δαιμόνων, σημαίνει και αποδοχή της μαγείας, ως δραστηριότητας ελέγχου των δαιμόνων (πανάρχαια παράδοση της οποίας περιγράφει ο Στράβων, ο Όμηρος ή ο Βιργίλιος). Όμως, η μαγεία είναι ο μεγάλος εχθρός της πίστης , γιατί αμφισβητεί τη μοναδική θέση του θεού ως υπέρτατου ελεγκτή του κόσμου, έτσι όπως γίνεται τουλάχιστον αντιληπτός από τη χριστιανική θρησκεία, ιδιαίτερα στην εποχή του βυζαντινού θρησκευτικού φονταμενταλισμού.Για τους απλούς πιστούς που αποστασιοποιούνται από δογματισμούς η μαγεία είναι απλά ένας εναλλακτικός τρόπος δράσης, άλλοτε περισσότερο, άλλοτε λιγότερο αποτελεσματικός, προκειμένου να επιτευχθεί ο στόχος της προστασίας, της θεραπείας, της καλής τύχης ή της προφητείας. Στο Βυζάντιο, εκτός των άλλων ορισμών απαντάται το φυλακτήριο χαρτίον, ο ορκισμός και η λεκανομαντεία. Αλλού, προκειμένου να αναφερθούν στις μαγικές πρακτικές γενικά, οι Βυζαντινοί χρησιμοποιούσαν ουδέτερες φράσεις, όπως η τέχνη ή η πρακτική, (η πραγματεία). Με άλλα λόγια, η βυζαντινή μαγεία, ακόμη και στις πρώιμες φάσεις της αυτοκρατορίας, εμποτισμένη με την ελληνορωμαϊκή παράδοση δε διαθέτει κάποιο σαφώς καθορισμένο νόημα, αλλά κινείται με τους διαφορετικούς ορισμούς της στις επικράτειες της μαγείας, της γοητείας και στις παρυφές της θρησκευτικής συνείδησης.

Ανασκαφές που έγιναν στην πόλη Ανεμούριον, στις ακτές της Ισαυρίας έφεραν στην επιφάνεια μια σειρά από αντικείμενα που σχετίζονται με τη φύλαξη των ιδιοκτητών τους από το κακό μάτι στην καθημερινότητά τους. Η χρονολόγησή τους ανάγεται σε χριστιανικά χρόνια χάρη σε ένα πλήθος χριστιανικών ναών , σύγχρονων των αντικειμένων. Μια ,λοιπόν , διαδεδομένη μορφή μαγείας είναι εκείνη που σχετίζεται με το κακό μάτι, γνωστή ως φθόνος, βασκανία, βασκοσύνη, βασκανός οφθαλμός, ή invidia και invidiosus oculus στα Λατινικά. Αυτή η αόρατη δύναμη μπορούσε να ακρωτηριάσει ζώα, να καταστρέψει τη συγκομιδή, να καταστήσει τις γυναίκες στείρες, να χτυπήσει τα παιδιά, ή να καταστρέψει το σπίτι, τον πλούτο και την υγεία του θύματος. Στην αρχαιότητα, οι ιδιοκτήτες των σπιτιών έγραφαν αποτροπαϊκούς τύπους με τους οποίους συνόδευαν το σταυρό στις πόρτες τους, έψαλλαν ειδικές προσευχές για να αποτρέψουν τον κίνδυνο, μερικές φορές ακόμη και με τη βοήθεια της εκκλησιαστικής αρχής, και απευθύνονταν στους φίλους, τους συγγενείς και τα παιδιά τους με τη λέξη αβάσκαντος. Πάνω απ’ όλα όμως φορούσαν φυλακτά, δακτυλίδια και άλλα ταλισμανικά σύμβολα για να προστατεύονται από το φθονερό μάτι. Στην περίπτωση αυτού του φυλακτήριου ή τάλισμαν, όπως συνηθίζεται να λέγεται, δεν εμπλέκεται κάποια τελετουργική δραστηριότητα. Η δύναμή του είναι παθητική, αλλά σταθερά προστατευτική.

Ο Σολομών εθεωρείτο ο μεγάλος μάγος του κόσμου που ασκούσε έλεγχο σε όλα τα κακά πνεύματα.Σύμφωνα με το Testamentum Solomonis, πρόγονο των μαγικών γραφών , το αποτελεσματικότερο όπλο του Σολομώντα στις μάχες του με τους δαίμονες ήταν ένα δαχτυλίδι με μια μαγική σφραγίδα, την οποία παρέλαβε κατευθείαν από το Θεό μέσω του αρχάγγελου Μιχαήλ. Τούτη η σφραγίδα έχει τη δύναμη να περιορίζει όλους τους γήινους δαίμονες, αρσενικούς και του θηλυκούς. Συνεπώς, η σφραγίδα του Σολομώντα διαδραματίζει έναν κρίσιμο ρόλο στον εξορκισμό των δαιμόνων. Φυλακτά που σχετίζονταν με την σφραγίδα του Σολομώντα ( ένα οβάλ φυλακτό από υαλόμαζα στο Ανεμούριο, δύο οβάλ δίσκοι από λεπτό χαλκό και το χαρακτηριστικότερο όλων που είναι ένα χάλκινο φυλακτό από τη Σμύρνη) προορίζονταν πιθανώς ως φυλακτά που μπορούσαν να παρέχουν στον ιδιοκτήτη τους τη μαγική δύναμη της αρχικής σφραγίδας του Σολομώντα.

Άλλα ήδη μαγείας ήταν η οστεομαντεία , απομεινάρι της αρχαίας ελληνικής παράδοσης . Η μελέτη των άστρων , η ερμηνεία και ο συσχετισμός τους με την ανθρώπινη δραστηριότητα , κοινώς η αστρολογία , αποτελούσε χαρακτηριστική μορφή μαγείας που όμως πολλοί αξιωματούχοι του Βυζαντίου συμβουλεύονταν πριν κάποια σημαντική κίνησή τους. Η ερμηνεία των οιωνών αποτελεί επίσης μορφή μαγεία.

Το βυζαντινό δίκαιο προέβλεπε εξανδραποδισμό για τους μάγους και τους μάντεις με μια σειρά νόμων. Ωστόσο δεν εφαρμόστηκαν οι νόμοι αυτοί σχεδόν ποτέ. Με τη θεουργία, τη μαγεία, την οιωνοσκοπία, την τελετουργία, την αστρολογία και όλες τις όψεις σχεδόν της μαγείας ασχολήθηκαν ιδιαίτερα οι Βυζαντινοί, μεταφέροντας παράλληλα τη μαγική γνώση του παρελθόντος στη σύγχρονη εποχή. Επώνυμοι αυτοκράτορες (όπως ο Κοπρώνυμος), λόγιοι, και πληβείοι ασκούσαν τη μαγική τέχνη είτε ως αποτροπαϊκή πρακτική, είτε για να προβλέψουν το μέλλον και να ζητήσουν την εύνοια της τύχης. Γερό θεμέλιο όλων των μορφών μαγείας τόσο στο Βυζάντιο όσο και σε όλες τις περιόδους της ανθρώπινης ιστορίας αποτελεί το αίσθημα της ανασφάλειας . Σε περιόδους γενικευμένης ανασφάλειας καλλιεργείται το ενδιαφέρον του ανθρώπου για το επέκεινα και κατ’ επέκτασιν για τη μαγεία. Όλες οι κοινωνίες χρησιμοποιούσαν τη μαγεία και συνεχίζουν να τη χρησιμοποιούν με ένα διαφορετικό ίσως κατά περιόδους τρόπο, αλλά αρκετά αποτελεσματικό, αν κρίνουμε την άνθηση των μαγικών πρακτικών στη σύγχρονη εποχή μας.

Πελεκάνος Παναγιώτης , Φιλόλογος – Ερευνητής .